Chọn ngữ liệu để thiết kế đề kiểm tra, đánh giá, đòi hỏi “công phu”
Ngữ liệu là “xương sống” của chương trình, là “hồn cốt” của môn Ngữ văn. Ngữ liệu vừa là phương tiện dùng để dạy kỹ năng đọc hiểu, tạo lập văn bản vừa là phương tiện để kiểm tra, đánh giá năng lực đọc hiểu, năng lực viết của người học.
Để đánh giá chính xác, công bằng, khách quan thì đề kiểm tra
phải sử dụng ngữ liệu hoàn toàn mới, nằm ngoài sách giáo khoa đang
dạy; chống ghi nhớ máy móc, chép văn mẫu, vay mượn lời văn của người khác; chống
cách dạy học theo lối đọc chép.
Nếu lấy lại ngữ liệu có trong sách giáo khoa để kiểm tra thì kết
quả đánh giá năng lực người học sẽ không chính xác; hoặc nếu lựa chọn ngữ liệu
mới nhưng không rõ đặc trưng thể loại, kiểu văn bản thì kết quả đánh giá cũng
không có cơ sở tin cậy.
Chọn ngữ liệu ngoài sách giáo khoa đảm bảo yêu cầu theo quy định
của Bộ Giáo dục và Đào tạo là một thách thức của nhiều giáo viên, bởi đây là
chương trình đòi hỏi giáo viên tích cực trước khi yêu cầu học sinh tích cực.
Một ngữ liệu chuẩn, hay, có khả năng đánh giá năng lực và phẩm
chất học sinh phải đạt được 4 tiêu chí “cứng” sau:
Về kiểu, thể loại văn bản: ngữ liệu được chọn phải cùng kiểu văn bản (văn bản văn học,
văn bản nghị luận, văn bản thông tin), thể loại văn bản (thơ, truyện, kịch,
ký,…) đã học và tiêu biểu, đặc trưng cho kiểu văn bản, thể loại đó.
Ví dụ, muốn đánh giá năng lực đọc hiểu văn bản kịch, phải sử
dụng ngữ liệu đặc trưng của văn bản kịch làm đối tượng khai thác. Muốn đánh giá
năng lực viết văn bản nghị luận về một tác phẩm thơ trữ tình, phải có ngữ liệu
là một bài thơ đặc trưng của thơ trữ tình.
Một điều quan trọng, khi lựa chọn ngữ liệu, phải quan tâm đến
những yếu tố mang tính điển hình của thể loại. Có thế, mới dễ dàng thiết kế hệ
thống câu hỏi đánh giá mức độ hoàn thành yêu cầu cần đạt của chương trình.
Về dung lượng: ngữ liệu có độ dài/ ngắn phù hợp với thời gian kiểm tra, đảm
bảo học sinh có đủ thời gian đọc, suy nghĩ, làm bài.
Nếu đề kiểm tra có sử dụng hai ngữ liệu riêng biệt cho hai phần
đọc và viết thì dung lượng tối đa cho hai ngữ liệu là 1.000 chữ (đối với thi
tốt nghiệp tối đa 1.300 chữ).
Nếu chỉ sử dụng một ngữ liệu cho hai phần thì dung lượng khoảng
600 đến 1.000 chữ (tính cả chú thích, nhan đề, lược dẫn, xuất xứ…).
Ngữ liệu là đoạn trích chứa đựng vừa đủ thông tin để trả lời câu
hỏi đọc hiểu (ngữ liệu khoảng 600 chữ) hoặc để viết đoạn/ bài văn (ngữ liệu
khoảng 600 chữ).
Về nội dung, nghệ thuật: ngữ liệu phải có nội dung giáo dục, bồi dưỡng phẩm chất phù
hợp với năng lực nhận thức, đặc điểm tâm - sinh lý của học sinh; nghệ thuật đặc
sắc, chuẩn mực và sáng tạo về mặt ngôn ngữ.
Ngữ liệu phải bồi dưỡng về những phẩm chất như yêu nước, nhân
ái, chăm chỉ, trung thực, trách nhiệm. Không sử dụng những ngữ liệu có các từ
ngữ phản cảm hoặc có khả năng gây tổn thương; phân biệt giới; hoặc kích động
những tình cảm mang tính cực đoan.
Về nguồn trích dẫn: ngữ liệu phải có xuất xứ rõ ràng, lấy từ nguồn đáng tin cậy
như nhà xuất bản uy tín (tên tác giả, tên tài liệu, nhà xuất bản, năm xuất bản,
trang được trích dẫn); nếu lấy trên các trang mạng thì các trang mạng đó phải
được quản lý, kiểm duyệt của ít nhất một cơ quan chức năng (ghi rõ đường link,
ngày truy xuất).
Việc lựa chọn ngữ liệu đạt được những yêu cầu trên đòi hỏi giáo
viên tốn nhiều thời gian, đọc nhiều văn bản và sàng lọc, lựa chọn. Tuy nhiên,
chương trình đang trong bước đầu vừa thực hiện vừa học tập, rút kinh nghiệm.
Để bảo đảm tính an toàn, người chọn lựa ngữ liệu cần thận trọng,
tránh lặp lại những hạn chế của một số đề Ngữ văn từng bị dư luận phản ứng.
Theo tinh thần tập huấn và tài liệu lưu hành nội bộ của Bộ,
trong các kỳ kiểm tra (không phải thi) ngữ liệu có thể chọn trong sách giáo
khoa chương trình 2006; có thể chọn trong những bộ sách giáo khoa khác bộ sách
đang dạy; hoặc có thể chọn những đoạn trích khác của cùng một tác phẩm có trong
chương trình hiện hành (ví dụ, nếu đã dạy đoạn trích “Trao duyên” (Truyện Kiều)
thì giáo viên có thể chọn đoạn trích khác trong tác phẩm này để kiểm tra đọc
hiểu thể loại truyện thơ Nôm).
Đó là những ngữ liệu an toàn, được xem là phương tiện đánh giá
đúng năng lực đọc hiểu của học sinh. Đấy là giải pháp tạm thời trong giai đoạn
đầu thực hiện chương trình 2018.
Còn trong thời gian tới, khi đã có kinh nghiệm chọn ngữ liệu thì
chắc chắn thầy cô sẽ chọn được ngữ liệu hoàn toàn mới mẻ, không có trong các bộ
sách hiện hành cũng như trong chương trình 2006.
Tóm lại, Chương
trình Ngữ văn (2018) đang ở giai đoạn đầu trên con đường thực hiện, chắc chắn sẽ
gặp nhiều khó khăn là không tránh khỏi, người dạy hãy tìm giải pháp vượt qua
khó khăn ấy chứ không phải hoài nghi.
Chủ thể thực hiện
chương trình là những thầy, cô có niềm đam mê, nhiệt huyết trong sự nghiệp giáo
dục là chưa đủ mà còn phải linh hoạt, sáng tạo trong quá trình thực hiện.